Z drugiej strony

W dziewięciu opowieściach znajdziemy to, co czeka każdego prędzej czy później: przemijanie, refleksje o niegdysiejszych śniegach, stracone złudzenia. Jednak nie odnajdziemy tam poczucia bezsensu i pogoni za odchodzącą młodością – bowiem, jak to u Koheleta, wszystko ma swój czas, i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem. I dlatego zawsze jest właściwy czas na kawałek dobrej literatury.

Autorka swoje utwory, zebrane w tym tomie, nazwała opowieściami (tales), nie opowiadaniami (stories), ponieważ, jak wyjaśniła w posłowiu, zawdzięczają one wiele opowieściom powstającym przez wieki i można bezpiecznie założyć, że wszystkie opowieści są fikcją. Jednak, w moim przekonaniu, dość prawdopodobną fikcją. Właściwie wszystkie toczą się wokół starości, przemijania, upływu czasu i (nie)pogodzenia się z tym; chyba tylko w jednej bohaterowie są dość młodzi, tj. w wieku średnim, reszta to raczej osoby już na emeryturze. Pierwsze trzy opowieści skupiają się wokół czworga bohaterów, którzy kiedyś, dawno temu, w odległej galaktyce (czyli zamierzchłej młodości lat 60.) byli ze sobą czy znali się ze środowiska kawiarniano-literackiego. Constance i Gavin, początkująca pisarka i zapoznany poeta, rozstali się po zdradzie Gavina (z Marjorie, jej wersję zdarzeń też poznamy w kolejnej opowieści). Constance wymyśliła Alphinlandię i dzięki serii książek o niej (później powstały też gry fabularne, wideo i inne atrakcje związane z tym uniwersum) stała się sławną autorką zapraszaną na konwenty. Gavin ożenił się z dużo młodszą Rey, która z biegiem lat mianowała się kustoszką jego pamięci i kuratorką twórczości. I co roku na święta wysyła Constance życzenia (w imieniu swoim i Gavina). Tymczasem Marjorie na stare lata zamieszkała z Martinem, swoim bratem bliźniakiem, bo z nikim innym tak dobrze się jej nie dogaduje i nie sprzecza. Losy tych kilku bohaterów przetną się po latach na pogrzebie i uroczystościach ku czci jednego z nich.

Kolejne opowieści zapraszają w strefę mroku: kobieta, od urodzenia cierpiąca na chorobę genetyczną (porfiria?), ostatecznie zostaje porzucona przez rodzinę, a dom, w którym mieszka, uznany zostaje przez sąsiadów za nawiedzony. W innej z kolei historii sprzedawca starych mebli w wylicytowanym na aukcji kontenerze odkrywa niezwykłe znalezisko – całą dekorację weselną, łącznie w tortem, zastawą i… zasuszonym panem młodym. W jeszcze innym trzy (znów wiekowe) przyjaciółki omawiają sen jednej z nich, wiążący się z dawną znajomą, która po kolei odbijała każdej z nich mężów i kochanków – co może oznaczać sen, w którym pojawia się Zenia o czerwonych zębach? Natomiast tytułowe Kamienne posłanie opowiada historię zemsty dojrzałej Verny na przypadkowo (?) spotkanym podczas rejsu na Arktykę Bobie, jej fatalnym zauroczeniu sprzed lat, które naznaczyło cierpieniem jej dalsze życie. I jeszcze na koniec ponura dość opowieść o rezydencji Ambrozja, domu spokojnej starości dla zamożnych, na którą atak przypuszcza horda młodych z pochodniami, skandująca hasło „Teraz nasza kolej”…

Najbardziej jednak spodobała mi się opowieść o wiele mówiącym tytule Martwa dłoń cię kocha. A zaczyna się tak:

Martwa dłoń cię kocha zaczęła się jako żart. Czy raczej wyzwanie. Powinien był zachować większą ostrożność, ale prawdę mówiąc, palił wtedy sporo zioła i pił sporo lichej gorzały, dlatego trudno powiedzieć, że był w pełni odpowiedzialny. Nie powinno się go pociągać do odpowiedzialności. Nie powinno się wymagać, by podpisał tę pieprzoną umowę. Właśnie to go krępowało: umowa.
Nigdy się od niej nie uwolni, ponieważ w umowie nie zawarto ostatecznego terminu. Powinien był zamieścić punkt dotyczący terminu – jak data ważności na kartonie mleka, jogurcie czy majonezie – ale co on wtedy wiedział o umowach. Miał dwadzieścia dwa lata.
Potrzebował tej forsy.
To była żałośnie mała suma. Gówniany interes. Wykorzystano go. Jak tych troje mogło go tak wykorzystać? Teraz nie chcą się do tego przyznać. Powołują się tylko na pieprzoną umowę z podpisami, których nie sposób zakwestionować, w tym jego własnym, a on musi się z tym pogodzić i spierdalać. Początkowo nie chciał im zapłacić, ale Irena wynajęła prawnika; teraz wszyscy troje mają prawników, tak jak psy mają wszy. Irena powinna była potraktować go ulgowo z uwagi na to, że kiedyś byli sobie bliscy, ale nic podobnego, Irena ma serce z asfaltu, z każdym rokiem twardsze, suchsze i bardziej spieczone słońcem. Pieniądze doprowadziły ją do ruiny.
Jego pieniądze, ponieważ to dzięki niemu Irena i dwaj pozostali mogą sobie pozwolić na prawników. (…)
Dlatego przez całe dziesięciolecia musiał wyskakiwać z pieniędzy. Jak słusznie zauważyli, w sądzie nie miałby cienia szansy. Podpisał tę piekielną umowę. Podpisał ją rozgrzaną do czerwoności krwią [s. 173–174].       

Na początku lat 60. Jack, Irena, Jaffrey i Rod, ubodzy studenci, wynajmują stary, zaniedbany dom i próbują się dzielić czynszem za niego (a, jak wiadomo, student nigdy groszem nie śmierdzi). W chwili desperacji Jack, początkujący pisarz – na kacu i pod groźbą pozbawienia dachu nad głową – podpisuje z resztą współlokatorów umowę, że podzieli się z nimi zyskami za wydanie powieści, nad którą właśnie pracuje. Nie wspomina, że to horror, bo mu chyba wstyd, że tak nisko upadł. Niespodziewanie dla niego opowieść ukazuje się drukiem, odnosi duży sukces, ale gdy reszta ją przeczyta, uzna, że wzorował bohaterów na nich i ich ośmieszył. Nie przeszkadza im to jednak w wyegzekwowaniu warunków umowy, i to przez kolejne dziesiątki lat. Oprócz śledzenia relacji między bohaterami (wszyscy podkochują się w Irenie) poznajemy też samą opowieść o martwej dłoni odrzuconego kochanka, która zmartwychwstaje i prześladuje niewierną, próbując ją ukarać za zniszczenie życia. Ta opowieść w opowieści rzuca nieco światła na uczucia nurtujące Jacka w przeszłości i na decyzje, które później podejmuje (m.in. jak żyć z popularnością jako autor jednego horroru, później sfilmowanego).

Właściwie wszystkie opowieści nadają się do sfilmowania, to chyba cecha stylu Atwood, że pisze tak plastycznie. Ale i wciągająco, bohaterowie, mimo sporej różnicy wieku, stają się bliscy, są po prostu zwyczajni, ale przez to wcale nie nudni. Kibicowałam chyba wszystkim, zwłaszcza tym uwięzionym w domu spokojnej starości – ale i nieszczęsnemu Jackowi, poniekąd ofierze własnego sukcesu. Uważajcie zatem, co podpisujecie, zwłaszcza w młodości…

Autor: Margaret Atwood
Tytuł: Kamienne posłanie
Przekład: Paweł Lipszyc
Wydawnictwo: Wielka Litera
Data: 2019

Arthur, Walentina, Niklas, Elżbieta, Richard, Serafin, Andrzej, Alex, Gotfryd, Dina, Michael, Władysława… To imiona tylko kilkorga bohaterów reportażu Grzebałkowskiej, która, nie bez przesady, zjechała pół świata, by do nich dotrzeć. Powiedzieć, że ich relacje wojenne są wstrząsające, to nic nie powiedzieć.

Warto czytać wszystko, co napisała ta autorka, bo, póki co, nie ma tego za dużo. Jej reportaże: Ksiądz Paradoks. Biografia Jana Twardowskiego (2011), Beksińscy. Portret podwójny (2014), 1945. Wojna i pokój (2015), Komeda. Osobiste życie jazzu (2018) i wreszcie Wojenka. O dzieciach, które dorosły bez ostrzeżenia (2021) zdumiewają mnie ogromem pracy, jaki podjęła, by dotrzeć do swoich bohaterów (jeśli jeszcze żyją) lub do tych, którzy ich znali, do różnych dokumentów i świadectw epoki. I sposób, w jaki opisuje te wszystkie trudne i bolesne historie, też mnie zachwyca – krótkie podrozdziały, nie za dużo odautorskich dywagacji; zdobyte i opisane materiały mają przemawiać same. Jej najnowsza książka ponownie wraca do tematu wojennego, tym razem są to relacje osób, które w latach II wojny światowej były dziećmi. Autorka geograficznie i w wyobraźni odwiedziła Wolne Miasto Gdańsk, Gułag, Generalne Gubernatorstwo, Syberię, Stany Zjednoczone, Hiszpanię, front wschodni (Białystok), Karłag (dawny obóz pracy niedaleko Karagandy) i Prusy Wschodnie (dzisiejszy Kaliningrad). Oczywiście historie, które zebrała, w jakiejś mierze mogą być znane czytelnikowi skądinąd (np. relacje powstańcze z Warszawy czy życie codzienne w łagrze), niemniej jednak są to jednostkowe losy jej bohaterów wpisane w wielką wojenną historię.

Mnie szczególnie poruszyły rozdziały poświęcone synowi Hansa Franka Niklasowi oraz opowieści dwóch Japończyków Minoru Tonai i Richarda Iseriego, mieszkających w USA, dziś już mocno wiekowych, a jako dzieci internowanych, a wręcz wyrugowanych ze swoich gospodarstw i domów, po ataku Japonii na Pearl Harbour. Ich bliskich oskarżono o szpiegostwo na rzecz cesarstwa japońskiego, mimo że byli obywatelami amerykańskimi.

Ostatni rozdział książki autorka poświęciła zaś swojej babci Władysławie Gawryluk, z domu Kwitkowskiej, wywiezionej jako nastolatka na roboty do Niemiec. Nieco tej osobistej, rodzinnej historii znalazło się już we wcześniejszej książce „1945. Wojna i pokój”, jednak tutaj jest ona w pełni opowiedziana do końca słowami nieżyjącej już babci. Bohaterowie Grzebałkowskiej pamięć wojennych wydarzeń i pozostałe po nich rany (nie tylko te fizyczne, ale przede wszystkim psychiczne) dźwigają całe życie. Niklas Frank próbował zrekonstruować swoje dzieciństwo w GG, gdy jego ojciec nazywał siebie „królem Polski” i rezydował na Wawelu, właściwie przez większość swego dorosłego życia.

Niklas nie ma pieniędzy i musi zarabiać na studia. Najpierw jest robotnikiem budowlanym, potem zaczyna pisać recenzje filmowe. (…) już nikomu nie mówi, że jest synem Hansa Franka. O ojcu potrafi mówić tylko źle, a ludzie go wtedy próbują przekonać, że nie ma racji. Na szczęście nazwisko Frank jest popularne w Niemczech, więc z czasem zaczyna mówić, że jego zmarły ojciec był po prostu adwokatem. Tak jest lepiej.
– Zacząłem zbierać wszelkie informacje o ojcu. Zabrałem z domu matki, za zgodą rodzeństwa, wszystkie listy i dokumenty. Jeździłem do archiwów i bibliotek. Czytałem przemówienia ojca. Spotykałem się z jego znajomymi, wypytywałem krewnych. Każdą książkę o III Rzeszy zaczynałem czytać od indeksu, sprawdzając, czy jest tam nazwisko Hansa Franka. Pojechałem nawet do Ameryki do ojca Sixtusa. Rekonstruowałem swoje dzieciństwo, konfrontowałem moje wspomnienia z pamięcią innych, odnalazłem moją nianię, zamęczałem pytaniami o czas wojenny moich braci – mówi Niklas Frank.   
Odchodzi z uczelni przed dyplomem, choć promotor proponuje mu asystenturę, i zatrudnia się w ilustrowanym tygodniku „Stern”. Jest dziennikarzem. I wciąż gromadzi materiały dotyczące ojca. (…)
Zostaje korespondentem wojennym. Redakcja wysyła go po materiał w miejsca, gdzie toczą się walki. Jest na Bałkanach, w Iraku, Kambodży, Afryce Południowej, Angoli, Kolumbii, Haiti.
– To dziwne, ale dopiero wtedy uświadomiłem sobie, że w czasie II wojny światowej tak naprawdę nie widziałem wojny – mówi.
W latach osiemdziesiątych pierwszy raz jedzie do Polski. Wraca do niej potem wiele razy. Robi wywiad z Lechem Wałęsą po wygranych wyborach prezydenckich. Opowiada:
– Spotkanie odbywało się w Belwederze. Siedzieliśmy z prezydentem Wałęsą przy okrągłym stole, a mnie cały czas kusiło, żeby mu powiedzieć, że to była kiedyś warszawska siedziba mojego ojca. Że być może goniłem swojego tatę wokół stołu , wołając, żeby mnie wziął na ręce i przytulił. (…)
Pod koniec lat osiemdziesiątych Niklas Frank bierze urlop i w dziesięć tygodni pisze książkę o ojcu. Płacze, klnie, złości się, wali z furią w klawisze maszyny do pisania, którą odziedziczył po matce [s. 131–132].  

Wojna okaleczyła wszystkich, którzy ją przeżyli, i cywilów, i wojskowych – truizmem jest, że najbardziej ucierpiały dzieci. I mimo że te dzieci dziś same mają wnuki, a i czasem prawnuki, pamięć tego czasu wciąż jest w nich żywa. I jestem wdzięczna autorce, że włożyła tyle trudu, by zachować i przekazać te relacje.

Autor: Magdalena Grzebałkowska
Tytuł: Wojenka. O dzieciach, które dorosły bez ostrzeżenia
Wydawnictwo: Agora
Data: 2021

Po dość przeciętnej pod względem realizacyjnym części o morderstwie kwiaciarki w tomie Z jednym wyjątkiem, Utopce kontynuują podjęty tam wątek rozwiązania komisariatu w Lipowie. Klementynie Kopp udaje się dojść do porozumienia w tej sprawie z komendantem, i jeśli uda jej się rozwiązać sprawę morderstwa sprzed trzydziestu lat, komisariat ma pozostać.

Latem 1984 roku we wsi Utopce zginęli ojciec i syn, zostają po nich tylko ubrania oraz ślady zębów na progu. Brakuje ciał, nikt nic nie wie. Śledztwo szybko utyka w martwym punkcie, bez znalezienia zwłok i wskazania winnego. Po trzydziestu latach młodszy aspirant Daniel Podgórski oraz sierżant sztabowa Emilia Strzałkowska pod przywództwem Klementyny Kopp mają rozwikłać tę tajemnicę.

W tym tomie Katarzyna Puzyńska eksperymentuje z formą, wprowadza do powieści elementy grozy, co bardzo ciekawie koresponduje ze stanem umysłowym Klementyny, która zdaje się pod wpływem atmosfery tracić zmysły. Autorka wykorzystuje do realizacji tego pomysłu zabiegi narracyjne, takie jak przerzucanie osi bohatera, prowadzenia narracji na trzech poziomach czasowych, wplatanie do treści fragmentów raportów z późniejszych przesłuchań policjantów przez wydział wewnętrzny.

Zarówno zawikłanie prowadzonej sprawy, jak i zabiegi formalne wprowadzone w Utopcach, powodują że jest to jedna z lepszych części sagi o Lipowie. Poza tym zostawia czytelnika i bohaterów w takim miejscu, że od razu chce sięgnąć po kolejny tom, żeby zobaczyć jak potoczą się ich losy. Oczywiście nieodzownym tłem jest życie prywatne policjantów z Lipowa, choć nie ukrywam że moim ulubionym bohaterem drugoplanowym jest Don Jose! Jego zaangażowanie w sprawy oraz niezwykle prosty niemalże ascetyczny styl życia powoduje, że stanowczo jest tym bohaterem, którego należy bezwzględnie naśladować. Życia pozostałych zaangażowanych w sprawę są nadzwyczaj skomplikowane i komplikują się coraz bardziej.

Jeśli zatem, podobnie jak ja, straciliście wiarę w Puzyńską po poprzednim tomie, spieszę donieść, że wróciła w dużo lepszej formie!

Autor: Katarzyna Puzyńska
Tytuł: Utopce
Wydawnictwo: Prószyński i s-ka
Data wydania: 2015

W tej książce chyba wszystko jest na opak: Niemcy jacyś tacy porządni i nawet zdają się budzić pewną sympatię, polscy partyzanci to obdartusy i niezbyt zorganizowani cywile, wieśniacy wycofani i bez woli walki. A pośród tego wszystkiego leniwie płynie Bug, przez który każdego – za odpowiednią opłatą – jest gotów przewieźć Lubko.

Najnowsza powieść Andrzeja Stasiuka rozgrywa się latem 1941 r. w nadbużańskiej wsi, gdzie rzeka rozdziela stojące na jej brzegach wojska niemieckie i radzieckie. Niemcy wyraźnie szykują się do przekroczenia rzeki, gromadzą sprzęt i ludzi w przygranicznej wsi. W jednym z gospodarstw stacjonuje spora ich grupa – o dziwo, właścicielka zagrody została przy życiu, musiała tylko wynieść się z domu do stodoły. W sumie sąsiedztwo wroga w jej podwórku zdaje się niewiele jej wadzić; nie chodzi o to, że kolaboruje z nimi, ale, w pewnym sensie, nie wchodzą sobie w paradę. Niemcy są dość grzeczni, chętnie wymieniają kawę i papierosy na jedzenie czy inne przysługi. Gospodyni pomaga Lubko, przewoźnik, który przeprawi przez rzekę każdego, kto dobrze zapłaci: przemytników, polskich partyzantów, uciekające z dużego miasta na wschód żydowskie rodzeństwo Maksa i Dorę, wieśniaków do kościoła… Z każdym żyje pokojowo, w końcu jego usługi są dość ważne w zaistniałej wojennej sytuacji. Jednak coś wisi w powietrzu, nad okolicą krążą kukuruźniki i wypatrują zamaskowanych Niemców. I te dziwne, ciężkie dymy z niedalekiej Treblinki…

To jeden plan książki, drugim jest współczesna podróż dojrzałego mężczyzny w nadbużańskie okolice (odrzućmy pokusę utożsamienia go z autorem, choć to niełatwe), gdzie spędził szczęśliwe dzieciństwo i skąd pochodzi jego rodzina. Odwiedza też ojca, który w wojnę miał sześć lat, lecz teraz niewiele z niej pamięta na skutek postępującej demencji. Niejako za niego syn zapamiętuje tamte wydarzenia i je opowiada, dodając swoją perspektywę i wiedzę tego, co się zdarzyło później. Te dwa plany przeplatają się, przenikają, uzupełniają. Narracja snuje się powoli, skupia na detalach, m.in. sensualnych opisach wojennej i współczesnej przyrody. Niewiele tu w sumie akcji rozumianej jako ciąg wydarzeń, ale to nie znaczy, że nic się nie dzieje. Historia grupki partyzantów czy losy Maksa i Dory są pełne dramatyzmu – właściwie, znając już wiele wojennych opowieści, czytelnik może się domyślać, jak się zakończą. W końcu to jest wojna, happy endy się zdarzały, ale niestety nie zawsze. Mnie szczególnie poruszały obserwacje karczmarza Chaima, który z pozornym spokojem zdaje się przyjmować swój los. Zresztą, nie za bardzo ma wpływ na cokolwiek, nawet na prowadzenie własnego interesu.

Wszedł mężczyzna w kamizelce i stanął przy stole.
– Co podać, panie Lubko?
Przewoźnik spojrzał na Siwego.
– A co masz? – zapytał plutonowy.
– Prawdę mówiąc, gówno, proszę szanownego pana. Bimber, chleb, ogórki.
– Mięsa nie masz? Kiełbasy? Zapłacimy. Są pieniądze.
– Pieniądze, proszę szanownego pana… Cóż dzisiaj znaczą pieniądze? I jakie pieniądze? Jakiej narodowości? Ruskie, polskie, niemieckie? Papier, marność na wietrze dziejów… Mięso pożerają ludy filistyńskie, że się tak wyrażę. Ja nie rozumiem tylko, dlaczego oni obaj mają takie wąsy. Jeden i drugi. W każdym razie nie ma mięsa. Jest komisarski nadzór i nie znasz dnia ani godziny, a mnie nigdy nie ciągnęło na północ.
– Dużo wywieźli? – zapytał Siwy.
– Dużo. I naszych, i waszych. Sami ustalają proporcje, ale widać mają na uwadze jakąś sprawiedliwość.
– Waszych? Po tym, jak żeście ich z czerwonymi sztandarami witali?– W każdym narodzie jest pewien procent – powiedział mężczyzna i pogładził siwiejącą brodę. – Podobnie jak w każdym narodzie są tacy, którym się wydaje, że zmiany mogą być na lepsze. Otóż, jak widać, nie zawsze. I zawsze to jest procent.
– U was ten procent jest za duży – odparł Siwy i popatrzył mężczyźnie w oczy. – U was w ogóle nie powinno być żadnego procenta. Rozumiesz?
 – Rozumiem – odparł tamten i pokiwał głową. – Na coś takiego się zanosi. Tak w każdym razie mówią ci, co przyszli z tamtej strony. No ale jeśli szanowni panowie pozwolą, zostawmy wielką politykę. Lokal służy pokrzepieniu oraz zabawie. Jest wódka, bimber znaczy, jest chleb, są ogórki, bardzo dobre, jest słonina, nie najgrubsza może, bo świnie ostatnimi czasy nie zdążają nabrać wagi, i mam jeszcze na kuchni zupę na kościach.– Przynieś wszystko – powiedział Siwy i skinął dłonią w stronę drzwi [s. 202–203].

Przewóz nie jest na pewno pochwałą polskiego niezłomnego oręża ni polskiego ducha w czas wojny, próżno tu szukać pocieszenia czy współczucia naszym polskim pokomplikowanym dziejom. Warto jednak dać się porwać tej opowieści o ludziach, przemijaniu, zwykłej, codziennej życzliwości nawet w nieludzkich czasach. Myślę, że szczególnie dzisiaj potrzeba nam takich historii.

Autor: Andrzej Stasiuk
Tytuł: Przewóz
Wydawnictwo: Czarne
Data: 2021