Z drugiej strony

Rozmowa dwojga bliskich sobie ludzi, obojga spełnionych artystów, zilustrowana zdjęciami z domowego archiwum rodziny. Zdawać by się mogło, że to czytelniczy przepis na sukces. A jednak ta lektura pozostawia po sobie jakiś mrok.

Ciekawa byłam tego pokoleniowego dialogu, więc niepomna ostrzeżenia umieszczonego na początku, że Ta książka może zranić twoje uczucia. Jeśli nie chcesz, nie czytaj – przeczytałam. Zaiste, rozmowa Marii Peszek z jej tatą Janem toczy się bez żadnego tabu i owijania w bawełnę: rozmawiają i o trudach życia artysty (oraz artystki), blaskach i cieniach tego zawodu, rodzicielstwie, byciu córką znanego aktora, i o tym wszystkim, co aktualnie dzieje się wokół nas. Zdecydowanie nie dla wrażliwych uszu to pozycja, bo grube słowa padają co chwila. Patrząc z nieartystycznego punktu widzenia, ogromnie mi szkoda, że ktoś miał takie niełatwe dzieciństwo: nie dość, że w czasach braków i niedoborów, to i zanurzone w lęku o rodzinę, o czym Maria otwarcie Janowi mówi. 

Z drugiej jednak strony relacja córki i ojca jest naprawdę partnerska, nie ma wyrzucania sobie zaszłości i wzajemnych pretensji, psychoanalizowania przeszłości i dokonanych wyborów. Są za to czułość, miłość, bliskość i troska. Są podziw oraz ogromny szacunek dla osiągnięć artystycznych. To na pewno wartość tej rozmowy, a raczej rozmów, które odbyły się w latach 2017–2019. Ich punktem wyjścia został… zawał Jana Peszka, który miał miejsce w Boże Narodzenie, a pięć dni później odbyła się pierwsza rozmowa do książki Marii. Kończy się zaś ten dialog prośbą Marii, czy po śmierci Jana będzie mogła przejąć i grać jego Scenariusz dla nieistniejącego lecz możliwego aktora instrumentalnego, monodram napisany przez Bogusława Schaeffera w 1963 r. specjalnie dla Jana Peszka i grany przez niego do tej pory. Dla Jana to wzruszająca i ważna prośba.

Rozmowy przetykane są wspomnieniami Marii o różnych wydarzeniach z rodzinno-artystycznego życia Peszków. Takich jak np. to o czesaniu przez Jana córki do szkoły, które mnie ujęło właśnie swoją czułością:

Nie zawsze było tak, że Jan był sławny. Kiedy byłam mała, był nikim i nikt go nie chciał. Byłam szczęśliwa. Robił mi śniadania w naszej kuchni na Traktorowej 1a. Kromki chleba z miodem kroił w kwadraciki, takie na jednego gryza. Mieszkaliśmy wtedy w Łodzi w bloku na Teofilowie. Wyprawiał mnie do szkoły; byłam w pierwszej klasie. Ubierał mnie i czesał.
Nie umiał pleść warkoczy, więc tamtego dnia zrobił mi kucyki. Lewy był tam, gdzie powinien, ale prawy wyszedł na czole. Przeczesywał parę razy, ale ciągle wychodziło tak samo. Obydwoje mieliśmy łzy w oczach. Pomięte wstążki, podrażniona skóra, czas się kończył. „Symetria jest pięknem idiotów”, nie wytrzymał w końcu tata. I uratował ten dzień. I uratował mnie. Z kucykiem na czole poszłam w świat [s. 242].

Na drugim biegunie są trudne historie alkoholowe Jana, niedostatki ich codziennego życia rodziny, wspomnienia z trudnego dzieciństwa Jana i powracające pytanie Marii, skąd on czerpie siłę m.in. do codziennego wstawania z łóżka i mierzenia się ze światem. Jan nie daje na to jasnej i konkretnej odpowiedzi. Podpowiedzią za to może być tytuł książki, zaczerpnięty z rapu Marii, powstałego w ramach #hot16challenge2 (czy ktoś to jeszcze pamięta?) – wykonują go z Janem, siedząc w saunie, a słowa lecą tak:

Wszyscy w zakręcie wszyscy w zakręcie
od Tatr do Bałtyku od Zako po Hel
kraj pod napięciem co z nami będzie
zasięg się zrywa kończy się tlen (…)
nie ma już nic skończył się tlen
nakurwiam zen nakurwiam zen
nakurwiam zen nakurwiam zen

Szkoda również, że nie każdemu było dane przeprowadzić taką rozmowę z bliskimi – dlatego, mimo wszystko, warto zajrzeć do tego spotkania Peszków, pamiętając jednakowoż o ostrzeżeniu na temat ranienia uczuć. A w wersji audiobookowej Maria i Jan czytają tę rozmowę niemal jak scenariusz przedstawienia…

Autor: Maria Peszek
Tytuł: Nakurwiam zen
Wydawnictwo: Marginesy
Data: 2022

Odniesień do innych dzieł literackich, jak to u Noblistki, jest tutaj sporo, dość wyliczyć  Żaby Arystofanesa, gdzie pojawiają się tytułowe empuzy, czyli zmiennokształtne kobiece demony, Czarodziejską górę Manna czy prozę Schulza. Ale Empuzjon to wszakże „horror przyrodoleczniczy”, więc i wszelka niesamowitość gra tu znaczącą rolę.

Zaczyna się jednak od tego, że do Sokołowska na Dolnym Śląsku leczyć się na gruźlicę przyjeżdża student inżynierii wodno-kanalizacyjnej ze Lwowa Mieczysław Wojnicz. Mamy rok 1913, jesień w pełni, w Pensjonacie dla Panów, gdzie zamieszka, spotyka wielce ciekawych współlokatorów (opisy podaję według prezentacji dramatis personae na samym początku opowieści): Longina Lukasa (katolika, tradycjonalistę, nauczyciela gimnazjalnego z Królewca), Augusta Augusta (socjalistę, humanistę, filologa klasycznego, pisarza z Wiednia), Waltera Frommera (teozofa i tajnego radcę z Breslau), Thilo von Hahna (studenta beaux-arts z Berlina, znawcę pejzażu) – oraz Wilhelma Opitza (właściciela Pensjonatu dla Panów w Görbersdorfie, czyli w Sokołowsku właśnie). W takim to zacnym towarzystwie przyjdzie mu spożywać posiłki, wędrować po okolicznych górach i lasach i prowadzić dysputy na wszelakie jakże ważkie tematy. Tu uwaga, bo skoro towarzystwo jest wyłącznie męskie, nie obejdzie się bez dysput o kobietach, przez litość dla czytelniczek i czytelników nie przytoczę żadnej, ponieważ roi się w nich od seksizmu i mizoginizmu. Na szczęście, jak czytamy w nocie autorskiej na końcu książki, Wszystkie mizoginistyczne poglądy na temat kobiet i ich miejsca w świecie są parafrazami tekstów następujących autorów – i tu długa, alfabetyczna lista nazwisk…

Jednak w miarę spokojny tryb uzdrowiskowego życia, wyznaczonego regularnością posiłków, spacerów i zabiegów, zakłóca niestety śmierć Klary Opitz, żony Wilhelma, właściciela pensjonatu. Chociaż on twierdzi, że to samobójstwo, Mieczysław ma ku temu poważne wątpliwości. Stara się nieco dowiedzieć o Klarze i potajemnie zakrada się do jej pokoju. Więcej nie zdradzę. Za to zwrócę uwagę na sposób narracji w powieści. Mamy tu z jednej strony klasycznego narratora wszechwiedzącego, który relacjonuje zdarzenia i stany duchowe bohaterów. Początek opowieści, czyli przyjazd Wojnicza do uzdrowiska, snuje w czasie teraźniejszym w pierwszej osobie liczby mnogiej, nieco później pojawia się czas przeszły, by w pewnych momentach znów powrócić do narracji poniekąd mnogiej, i to w formie żeńskiej.

[Wojnicz] Bardzo chciał włączyć się do arcyciekawej dyskusji o upadku Zachodu, w której prym wiedli Lukas i August, Frommer zaś puentował ich wypowiedzi kilkoma słowami, zawsze celnie. Ogarnęła go jednak słabość nieśmiałości, a na dodatek poczuł, że znowu ma gorączkę. Siedział więc tylko i wzdychał, przenosząc wzrok to na jednego, to na drugiego.
*
I teraz ich tu zostawimy, jak deliberują usadzeni wokół stołu przykrytego obrusem o złowróżbnym wzorze, zostawimy ich, żeby opuścić dom przez komin albo przez szpary między dachówkami z łupku – i spojrzeć z dalej, z wyżej. Oto zaczęło padać, małymi kroplami deszcz spływa po dachu i powstają z tego przejrzyste, lśniące koronki; oto te krople skapują na ziemię, drażnią ją, powodują swędzenie, żłobią małe zagłębienia, potem zbierają się z wahaniem w małe strumyczki i szukają drogi między kamieniami, pod kępą trawy, obok korzenia, a następnie po ścieżce, którą wydeptały cierpliwe zwierzęta.
Ale wrócimy [s. 60–61].

Wraz z rozwojem akcji powoli domyślamy się, kim jest owa mnoga narratorka, jaką skrywa tajemnicę. Bo i nosicielem tajemnicy jest sam Mieczysław Wojnicz. Poznajemy stopniowo jego historię rodzinną, a zdrobniałe imię Mieczyś, które nadał mu ojciec, wyjaśnia pewną delikatność, nieśmiałość i lękliwość młodzieńca. To zawstydzenie ma swoje poważne i skrywane powody, nawet doktor Semperweiß (lekarz psychoanalizujący z Waldenburga, czyli Wałbrzycha), u którego co jakiś czas musi się na wizytach stawiać każdy pacjent, poznaje je dopiero pod koniec książki. A wraz z nim i same czytelniczki oraz czytelnicy, choć podejrzewam, że te wnikliwsze i ci wnikliwsi znacznie szybciej wpadną na rozwiązanie zagadki niźli uczony doktor.

Nie zamierzam tu roztrząsać sprawy, czy Empuzjon jest czy nie jest dla idiotów oraz czy wolą Noblistki jest, by jej książka (jak i cała twórczość) trafiała pod strzechy. Pod moją strzechę trafiła – i bardzo dobrze, bo choć lektura perypetii Mieczysia, mimo niezbyt opasłej objętości książki, zajęła mi czas jakiś, to nie bez przyjemności po nią sięgnęłam. Czego i Państwu życzę, tym bardziej że, jak czytamy w notce redakcyjnej, zamieszczone w książce pocztówki, znaczki i inne materiały graficzne dotyczą Görbersdorfu (dzisiejszego Sokołowska) i jego okolic z początku XX wieku, i pochodzą z archiwum autorki. Możemy nawet spojrzeć na znaczek pocztowy, który Mieczyś nakleił na pocztówce do ojca…

Autor: Olga Tokarczuk
Tytuł: Empuzjon
Wydawnictwo: Literackie
Data: 2022

Najnowszą książkę dwukrotnego laureata Nagrody Pulitzera w kategorii literatury pięknej (którą to nagrodę otrzymał za Kolej podziemną, uhonorowaną także Nagrodą im. Arthura C. Clarke’a, i Miedziaki) nazywa się kryminałem, powieścią kryminalną albo i powieścią obyczajową z wątkami gangsterskimi. Nieistotne zaszufladkowanie gatunkowe, ważniejsze, jak się to czyta.

A czyta się bardzo dobrze, bo to rzecz wciągająca i obyczajowo, i ze względu na tło społeczne, i, rzecz jasna, pod względem samej akcji. Głównego bohatera Raya (Raymonda) Carneya poznajemy w 1959 r., kiedy jest już ojcem (drugie dziecko jego i Elisabeth jest właśnie w drodze) i właścicielem niewielkiego sklepu meblowego w Harlemie. Sprzedaż idzie tak sobie, no bo kogo w czarnej dzielnicy stać na komplet wypoczynkowy czy zestaw do jadalni, no chyba że z drugiej ręki albo na raty. Carney marzy o rozwinięciu działalności i przeprowadzce w lepsze okolice, zwłaszcza że rodzina mu się powiększy. Dlatego żona ani nikt z bliskich nie może poznać jego sekretu – oprócz uczciwej pracy zdarza mu się od czasu do czasu opchnąć jakiś lewy towar, który podrzuca ma kuzyn Freddie. I tu poznajemy nieco mroczną historię pochodzenia Raya, którego matka odumarła w wieku dziecięcym, a ojciec był lokalnym rzezimieszkiem. Kiedy i on zabrał się z tego świata, wychowaniem chłopca zajęła się ciotka Millie, mama Freddiego. Ray zdaje się uważać, że z takim obciążeniem rodzinnym nie jest mu niestety dane być uczciwym obywatelem, zwłaszcza że jeden z dawnych kumpli ojca, Pepper, ma na oku włamanie do hotelowego skarbca na sąsiedniej ulicy i potrzebuje kogoś, kto pomoże mu opylić trefny towar po skoku. Żeby było jasne, Ray nie pali się do tej roboty, raczej stara się unikać kłopotów, ale, jak to w życiu bywa, kłopoty mają inne zdanie na ten temat.

Sytuacja nieco wymyka się spod kontroli – i Carneyowi, i organizatorom skoku. Ale nie zdradzę zbyt wiele, bo choć wątek kryminalno-gangsterski jest bardzo istotny dla rozwoju zdarzeń i dalszych losów bohatera, to nie dominuje w Rytmie Harlemu. Tło społeczne to burzliwe lata 60. XX w. i walka o równe prawa Afroamerykanów, zamieszki po zastrzeleniu przez białego policjanta czarnoskórego chłopca w 1964 r. oraz, znane m.in. z Oscarowego filmu Green Book, realia codziennego życia ciemnoskórych obywateli USA, pokazane przez pryzmat miejsca pracy żony Carneya – Elisabeth.

Jednak Black Star i inne biura podróży oraz rozliczne przewodniki dla Murzynów zbierały te lokalne informacje i udostępniały na cały kraj, tak by mieli do nich dostęp wszyscy potrzebujący. Na ścianie w biurze Elisabeth wisiała mapa Stanów Zjednoczonych i Karaibów z pinezkami i czerwonymi liniami wskazującymi miasta i drogi polecane przez Black Star. Trzymajcie się trasy, a będziecie bezpieczni, możecie zjeść w spokoju, spać w spokoju, oddychać w spokoju. Jeśli z niej zboczycie, miejcie się na baczności. Działajmy wspólnie, a odwrócimy zły porządek. To była mapa czarnego narodu wewnątrz białego świata, element większej całości, ale samowystarczalny, niezależny, z własną konstytucją. Gdybyśmy nie pomagali sobie nawzajem, bylibyśmy zagubieni.
Tak właśnie Carney tłumaczył to sobie samemu, kiedy Elisabeth częstowała gościa typową gadką na użytek klientów. Pepper słuchał cierpliwie. Żuł posiłek, wciśnięty między Johna a May jak ekscentryczny wujek. Ten bandzior był ich krewnym, członkiem klanu ojca. Carney uniósł puszkę schlitza i wzniósł toast za gospodynię. Był środowy wieczór, rodzinna kolacja, przy stole siedziały obie strony jego natury, ta uczciwa i ta szemrana, i łamały się chlebem [s. 425–426].

Nie ukrywam, że kibicowałam głównemu bohaterowi w jego poczynaniach, nawet tych nie do końca legalnych, ponieważ budzi on sympatię czytelnika mimo swoich niedoskonałości, a może właśnie mimo nich i tego, że jego uczciwa i szemrana strona natury równoważą się, tworząc z niego człowieka z krwi i kości. W jednym z wywiadów autor napomknął o pisaniu właśnie kontynuacji Rytmu Harlemu i przyznam, że będę jej oczekiwała z nadzieją, że Carneyowi i jego bliskim powiedzie się co najmniej dobrze. Z bohaterem żegnamy się w 1964 r., gdy wspomniany w książce Martin Luther King jeszcze nie otrzymał Pokojowej Nagrody Nobla, a wydarzenia w Selmie w Alabamie są pieśnią przyszłości, zatem chyba można się spodziewać, że kontynuacja Rytmu Harlemu uwzględni te zdarzenia. Przynajmniej ja mocno na to liczę.

Autor: Colson Whitehead
Tytuł: Rytm Harlemu
Tłumaczenie: Rafał Lisowski 
Wydawnictwo: Albatros
Data: 2022